Z Przedmowy:

Prezentowany Czytelnikom tom otwiera zapis dyskusji zorganizowanejprzez redakcję „Przeglądu Humanistycznego” i opublikowanejw tym piśmie w numerze 3 z 2012 roku, w której wypowiedzielisię współtwórcy zjawiska określanego mianem „warszawskiejszkoły historii idei” – Andrzej Walicki i Jerzy Szacki, oraz uczniowietej szkoły – między innymi Małgorzata Szpakowska i AndrzejMencwel, a także uczniowie tych uczniów – tak więc kilka pokoleńprzedstawicieli polskiej humanistyki. Dyskusja ta oraz niektórez zamieszczonych w tym tomie artykułów stanowiły pokłosiedwuletniego seminarium „Warszawska szkoła historii idei. Geneza.problemy, postacie (1955–1968)” i „Warszawska szkoła historii ideipo roku 1968” prowadzonego w Instytucie Filozofi i UniwersytetuWarszawskiego przez Jerzego Niecikowskiego i niżej podpisanego.Inna część prezentowanych materiałów powstała w ramach projektubadawczego „Trajektorie polskiej humanistyki” kierowanego w InstytucieSocjologii Uniwersytetu Warszawskiego przez Pawła Śpiewaka.Dla jeszcze innych materiałów inspiracją był projekt badawczy „Warszawskaszkoła historii idei i jej znaczenie w humanistyce polskiej”koordynowany przez Andrzeja Gniazdowskiego z Instytutu Filozofii i Socjologii PAN.

Wspominam o tych inspiracjach, dlatego że ilustrują one stanwzmożonego zainteresowania dorobkiem myślicieli identyfi kowanychz tym kręgiem ideowym, przejawiającego się w różnych instytucjachi wśród różnych pokoleń badaczy. Zainteresowanie to nietylko utrwala pamięć o ważnym zjawisku w polskiej kulturze drugiejpołowy XX wieku, przeciwdziała traktowaniu tamtego czasu jakopustyni kulturalnej (wcale nierzadkiemu w najnowszej publicystyce kulturalnej), lecz także stwarza szanse rzetelnego udokumentowania,zinterpretowania i ocenienia tego dorobku. Dodatkowymi ilustracjamiwzrostu zainteresowania dziejami polskiej humanistyki tegookresu mogą być liczne numery specjalne „Przeglądu Filozofi czno–Literackiego” publikowane od kilku lat i poświęcone kolejno postaciomLeszka Kołakowskiego, Barbary Skargi, Bronisława Baczki,Andrzeja Walickiego, Jerzego Szackiego, Adama Sikory i KrzysztofaPomiana (w przygotowaniu), a także zorganizowana w maju 2013roku przez Interdyscyplinarne Koło Naukowe Historii Idei studentówUniwersytetu Warszawskiego konferencja „Warszawska szkołahistorii idei: tożsamość – tradycja – obecność”.

Tom ten stanowi zatem element szerszego ruchu umysłowegoi jeden z sygnałów o kierunkach poszukiwań w nim się zarysowujących.Wśród materiałów zawartych w tym tomie znaleźć możnaprzede wszystkim wypowiedzi w sporze o charakter zjawiskaokreślanego terminem „szkoła”. Dzielił on uczestników dyskusjiw „Przeglądzie Humanistycznym” na zwolenników i przeciwnikówuznawania kręgu myślicieli związanych w latach sześćdziesiątychz Wydziałem Filozofi i Uniwersytetu Warszawskiego i InstytutemFilozofi i i Socjologii PAN za szkołę naukową sensu stricto, przy czymzdecydowana większość dyskutantów opowiadała się za nadaniemtemu zjawisku rangi szkoły, a próbę teoretycznego uzasadnienia takiegowyboru przedstawi ono we wprowadzeniu do dyskusji. Systematycznemunamysłowi nad tym problemem poświęcone są tekstyMarty Bucholc, w których odmawia analizowanemu zjawisku mianaszkoły naukowej, natomiast Ryszard Sitek, autor pierwszej próbymonografi cznego ujęcia zjawiska w roku 2000, dokonuje ponownejjego oceny i weryfi kacji swojej dawniejszej opinii ze współczesnejperspektywy. Autorzy kolejnych tekstów podejmują różne szczegółoweaspekty dorobku szkoły: opis stalinowskiego punktu wyjściawiększości jej współtwórców i wpływu tego faktu na jej ukształtowanie,analizę wybranych elementów z twórczości Kołakowskiego,Baczki i Pomiana, prezentację miejsca jej współtwórców w pełnieniuroli humanisty i inteligenta, wreszcie omówienie poglądów MarkaJ. Siemka, ucznia i kontynuatora twórców warszawskiej szkoły historiiidei.

Andrzej Kołakowski

Książka Andrzeja Waśkiewicza dotyczy jednej z kluczowych idei związanych z demokracją, czyli idei reprezentacji. Kiedy dzisiaj mówimy o kryzysie demokracji, w istocie najczęściej mamy na myśli kryzys instytucji reprezentacji. Andrzej Waśkiewicz z perspektywy historyka idei pokazuje znakomicie narodziny i rozwój idei reprezentacji, zwłaszcza przed jej zinstytucjonalizowaniem w demokracji przedstawicielskiej, a także problemy związane z funkcjonowaniem instytucji reprezentacji we współczesnym państwie. Dzięki tej wyczerpującej, świetnie napisanej książce możemy się zastanowić, czy słabościom reprezentacji jesteśmy w stanie jakoś zaradzić, do jakich historycznych dzieł i autorów powinniśmy się odwołać oraz na jakie pytania związane z ideą demokracji musi jeszcze odpowiedzieć myśl polityczna, jeśli kwestię reprezentacji ma potraktować poważnie. Nie jest to książka wyłącznie dla specjalistów, gdyż zarówno z ideą, jak i instytucją reprezentacji mamy przecież do czynienia na co dzień.

Marcin Król

Alexis de Tocqueville najczęściej bywał określany mianem liberała albo konserwatysty.Paweł Marczewski proponuje inne czytanie jego dzieła.Przypisuje go tradycji republikańskiej, żywo obecnej choćby w amerykańskiej myśli Ojców Założycieli czy w okresie francuskiego Oświecenia. Ideał wolności politycznejspotykał się u Tocqueville’a zarówno z szacunkiem dla religii, cnotą patriotyzmu,negatywną oceną fatalizmu historycznego, jak i usprawiedliwieniem imperializmu. Autornapisał poważną i zarazem pasjonującą książkę,w której kwestionujenasze utarte pojęcia politycznei dotychczasowe odczytania myśli wielkiego francuskiego pisarza.

Paweł Śpiewak

Sześć lat po śmierci prof. Barbary Skargi została zredagowana cenna praca w całości jej poświęcona, przygotowana przez jej uczniów i sympatyków. Podkreślenie w tytule „osobności” jej drogi filozoficznej jest tu w pełni uzasadnione, właśnie w kontekście seryjnych publikacji dotyczących warszawskiej szkoły historyków idei. Zasadnicza odmienność jej filozofowania to przede wszystkim fakt, że marksizm ani jego rewizja nie stanowił w tym przypadku punktu wyjścia badań, tak jak rzecz się miała u przedstawicieli tej szkoły. (…) Drugą znaczącą odrębnością była chęć rehabilitacji metafizyki, niemal całkowicie wtedy zaniechanej, a uznanej z czasem przez Skargę za jądro filozofii w ogóle. Metafizyki bowiem nie da się pokazać, uprawiając wyłącznie badania historyczne. Potwierdzenie tego faktu Skarga uzyskała w późniejszej twórczości Leszka Kołakowskiego.

(z recenzji prof. dr. hab. Stanisława Borzyma)

Barbara Skarga (1919-2009), studiowała matematykę i filozofię na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie. W 1944 roku została aresztowana za działalność w AK i wywieziona w głąb ZSRR. Do Polski powróciła w 1955 roku. Od 1962 roku pracowała w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, pozostając w kręgu osób związanych z warszawską szkołą historii idei. Członek-korespondent PAU, dama Orderu Orła Białego. Dzieła: Narodziny pozytywizmu polskiego 1831-1864 (1964), Kłopoty intelektu. Między Comte’em a Bergsonem (1975), Czas i trwanie. Studia nad Bergsonem (1982), Po wyzwoleniu 1944-1956 (1985), Przeszłość i interpretacje (1987), Granice historyczności (1989), Tożsamość i różnica. Eseje metafizyczne (1997), Renan (2002), Ślad i obecność (2002), Kwintet metafizyczny (2005), Człowiek to nie jest piękne zwierzę (2007), Tercet metafizyczny (2009)

Kronika… to praca opisująca życie i dzieło mojego Profesora i przyjaciela, (…) jednego z najwybitniejszych na świecie filozofów (…), połączenie wydarzeń z życia Leszka Kołakowskiego z precyzyjnym sprawozdaniem jego twórczości. Dzięki temu uzyskujemy obraz zarówno bohatera tej książki, jak i jego czasów (…) Z na pozór chłodnej prezentacji wyłania się postać Kołakowskiego z jego poczuciem humoru i błyskotliwą inteligencją. Równocześnie widzimy to, co cechowało Kołakowskiego, czyli pracowitość i rzetelność, czasami zaskakujące przy nawet błahych okazjach.

Z recenzji prof. dr. hab. Marcina Króla

Wiesław Chudoba (ur. 1956), matematyk i filozof. Zajmuje się filozofią polską, głównie życiem i filozofią Leszka Kołakowskiego. Przewodniczący Oddziału PTF w Radomiu. Publikował między innymi w „Zeszytach Literackich”, „Przeglądzie Politycznym”, „Ruchu Filozoficznym”, „Przeglądzie Filozoficzno-Literackim”. Redaktor wydania Bene Merenti – Civitas Radomiensis. Leszkowi Kołakowskiemu w 80. rocznicę urodzin.

Książka opracowana przez Pawła Grada ma wyjątkowo dużo zalet. Jako w pewnym zakresie uczeń i kontynuator myślicieli należących do warszawskiej szkoły historii idei przede wszystkim doceniam świadectwo w niej zawarte.

Książka (…) przypomina to, co najlepsze w polskiej humanistyce i myśli społecznej. Z wielu powodów, których nie miejsce tu wyliczać, dorobek omawianych uczonych, nie jest tak silnie obecny w debatach intelektualnych we współczesnej Polsce, jak być powinien.

Dzięki wielu tekstom zawartym w tej książce (…) nie tylko dowiadujemy się wiele, ale widzimy, że młodzi badacze zdecydowali się podjąć problematykę i rozważyć metodologię proponowaną przez warszawską szkołę historii idei. W Polsce, w której brak ciągłości w myśleniu jest tak dojmujący, inicjatywa ta zasługuje na poparcie nie tylko ze względu na jakość, ale także ze względu na cel, który świetnie realizuje.

z recenzji Marcina Króla

Praca Szymona Wróbla jest znakomita. Nie mam co do tego najmniejszych wątpliwości. Nikt jeszcze nie poddał rzeczywiście filozoficznej analizie głównych przedstawicieli „warszawskiej szkoły historii idei”. […] Otóż Szymon Wróbel dokonuje zabiegu ciekawego, ale ryzykownego. Odnajduje w pracach analizowanych filozofów ciągłość i nieciągłość, której zapewne nie byli oni świadomi. Pisze on o swoich autorach z perspektywy takiej samej, jakby żyli oni przed dwustu laty, a nie obecnie. Ma więc prawo dostrzegać tendencje, które widzi jako filozof, a nie jako biograf. […] Opublikowanie tej pracy uważam za nie tylko niezbędne, ale wręcz za zaszczyt dla publikujących.

Prof. dr hab. Marcin Król

Szymon Wróbel jest profesorem filozofii w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN oraz na Wydziale Artes Liberales UW. Zainteresowania naukowe: teoria władzy, teoria literatury, współczesne językoznawstwo i kognitywistyka oraz zastosowania idei psychoanalitycznych w teoriach politycznych. Autor licznych książek i artykułów naukowych. Ostatnio opublikował: Deferring the Self oraz Grammar and Glamour of Cooperation. Lectures on the Philosophy of Mind, Language and Action (Peter Lang 2013 i 2014), Ćwiczenia z przyjaźni, Lektury retroaktywne. Rodowody współczesnej myśli filozoficznej oraz Polska pozycja depresyjna: od Gombrowicza do Mrożka i z powrotem (Universitas 2012, 2014 i 2015)

Książkę Mateusza Janika cechuje precyzja wywodu oraz dokładność analizy. Niezwykle złożoną i trudną filozofię Spinozy rekonstruuje on z jasnością (…). Efektem pracy jest bardzo ciekawa monografia na temat Spinozy i jego roli w tworzeniu współczesnego dyskursu filozoficznego, ale też praca, która „wychyla” się mocno poza tradycyjną rekonstrukcję poglądów filozoficznych i pokazuje ich wagę w kształtowaniu nowoczesnego (alternowoczesnego) społeczeństwa.

(z recenzji prof. dr. hab. Szymona Wróbla)

Mateusz Janik (ur. 1983) – doktoryzował się w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN. Członek redakcji czasopisma naukowego „Praktyka Teoretyczna”. Zajmuje się związkami polityki i metafizyki, etyką i krytyczną analizą szeroko rozumianej tradycji humanistycznej. Interesuje się również granicznymi momentami filozoficznego dyskursu nowoczesności oraz sposobami myślenia i bycia, które nie mieszczą się w jego ramach. Autor tekstów dotyczących filozofii nowożytnej oraz współczesnych nurtów myśli społecznej

Zamysł opublikowania tak zakrojonej (jak w tytule) bibliografii dotyczącej warszawskiej szkoły historii idei jest ze wszech miar godny aprobaty i poparcia. Trwające obecnie prace badawcze nad stworzeniem „archiwum” WSHI […] pozwalają […] docenić znaczenie i zasięg oddziaływania na polską humanistykę tego wyjątkowego zjawiska, jakim były w latach 60. XX wieku publikacje tego kręgu uczonych, który dziś występuje pod nazwą WSHI. Oddziaływanie to – dzięki wspomnianym wyżej pracom i licznym dziełom zbiorowym dedykowanym inicjatorom WSHI – zdaje się dziś nasilać, budząc zainteresowanie coraz szerszego kręgu interpretatorów. Może to napawać uzasadnionym optymizmem, że współczesne środowisko warszawskiej (ale też krajowej) humanistyki ma możność utożsamiania się z tradycją, którą chce się chlubić, a którą należy niewątpliwie szeroko propagować.

(z recenzji prof. dr. hab. Jacka Migasińskiego)

Irena Bednarz, niezależny bibliograf profesjonalny; autorka kilkunastu bibliografii specjalnych (literaturoznawstwo, religioznawstwo) wydanych w Polsce i we Włoszech; opracowała katalog „Habemus” dostępny na stronie internetowej Połączonych Bibliotek WFiS UW, IFiS PAN i PTF – 6 t.: pascaliana, derridiana, spinozana, hume’ana, lévinasiana, sartre’iana/de beauvoiriana; od r. 2005 publikuje zbiory wypowiedzi filozofów polskich w monograficznych pokonferencyjnych numerach „Przeglądu Filozoficznego”; współpracuje z Wydawnictwem Naukowym Semper przy sporządzaniu indeksów do prac z zakresu humanistyki polskiej. Ulubione tematy: muzyka klasyczna, film, esperanto.

Najciekawszy jest jednak efekt, ogólna wymowa tej książki. Postmodernizm, uznawany dość powszechnie za nieistotny zaułek (by nie powiedzieć: ślepa uliczka) współczesnej myśli i stylu życia, o historycznym już tylko znaczeniu, okazuje się – w lekturze Andrzeja Ledera – prawdziwą puszką Pandory, w której gromadziły się, nabrzmiewały, rozrastały się symptomy, zjawiska i tendencje, które współcześnie wydostały się na zewnątrz, przerwały słabe tamy i ogrodzenia i teraz przejmują władzę nad jednostką i społeczeństwem, pozbawione kontroli same kontrolują nasze życie. I tak jak w micie, jedynie nadzieja nie chce wyjść na zewnątrz, tylko jej nie widać ciągle wśród nas… Bardzo to ciekawa i pobudzająca książka.

z recenzji prof. dr. hab. Ryszarda Nycza

Andrzej Leder, urodzony w 1960 roku, doktor habilitowany, profesor w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN, psychoterapeuta. Wydał rozprawy filozoficzne: Nieświadomość jako pustka. Wokół myśli Freuda i Husserla oraz Nauka Freuda w epoce «Sein und Zeit», pracę na temat historii Polski Prześniona rewolucja, Ćwiczenie z logiki historycznej, rozprawę dotyczącą idei filozoficznych w XX-wiecznej Europie Rysa na tafli. Teoria w polu psychoanalitycznym, zbiór esejów The Changing Guise of Myths. Naucza w Szkole Nauk Społecznych IFiS PAN i w Collegium Civitas. Mieszka w Warszawie.

Kołakowski jest dla mnie – to oczywiste – największym fenomenem powojennej filozofii w Polsce i to fenomenem formatu światowego, tak z uwagi na twórczość, jak i życiowe zaangażowania. Przykłady można mnożyć. „Nigdzie indziej nie znajdziemy tak przekonującego spotkania filozofii z życiem” – twierdzi na przykład Modzelewski (Życiodajny impuls chuligaństwa) o skierowanej do sądu opinii semantycznej dotyczącej różnic pojęciowych między wiadomościami, ocenami oraz interpretacjami. A nie szło o filozoficzne elukubracje, lecz o odwagę, która wówczas, w połowie lat 60., była droga w Polsce. A to była obrona kolegów: Kuronia i Modzelewskiego, którym groził wyrok, który i tak odsiedzieli. Filozof zwolniony z uniwersytetu z powodu chamskiej, marcowej nagonki napisał w Warszawie pierwszy tom Głównych nurtów… Potem w Oksfordzie następne. Dla wielu badaczy marksizmu – opus magnum autora.

z recenzji Marka Styczyńskiego

W pierwszej części tomu, „Kołakowski a filozofia współczesna”, pokazujemy Kołakowskiego wypracowującego swoje oryginalne stanowisko w konfrontacji z filozofią XX wieku. Druga część książki, „Kołakowski a historia filozofii”, poświęcona jest filozoficznym zagadnieniom wyłaniającym się z historii idei. Chociaż więc Kołakowski uchodzi za przedstawiciela tak zwanej warszawskiej szkoły historii idei, to nie jest jedynie historykiem idei czy historykiem filozofii, lecz także sięga do przeszłości, by przez nią zainspirowany i niekiedy – jak brzuchomówca – jej głosem przemówić.

ze wstępu Stanisława Gromadzkiego, Marcina Miłkowskiego